Чтение и анализ сказок

Беларускі дзяржаўны педагагічны універсітэт імя Максіма Танка

Кафедра методыкі выкладання беларускай мовы

Курсавая работа

Чытанне і аналіз казак на ўроках літаратурнага чытання

Члены камісіі: студэнткі 301 гр.

______________ факультэта ПіМПН

______________ завочнага аддзялення

______________ Барысевіч Наталлі Мікалаеўны

______________ кіраўнік: Верашчака Г.І.

______________

Мінск 2003

Тэма. Чытанне і аналіз казак на ўроках літаратурнага чытання.

Мэта. Даказаць, што вывучэнне казак з выкарыстаннем розных прыемаў і заданняў павышае ўзровень іх успрымання.

Задачы:

- разгледзець шляхі ўзнікнення казкі і далейшае яе развіццё;

- удакладніць класіфікацыю казак;

- вывучыць асаблівасці чытання і аналізу казак;

- вызначыць жанравыя і кампазіцыйныя асаблівасці казак;

- сістэматызаваць прыёмы і заданні для выкарыстання іх на ўроках літаратурнага чытання;

- эксперыментальна праверыць эфектыўнасць выкарыстання творчых заданняў.

Аб’ектам даследвання з’яўляецца працэсс чытання і аналізу казак на ўроках літаратурнага чытання.

Прадметам даследвання з’яўляюцца разнастайныя заняткі як сродак павышэння ўзроўню ўспрымання казак.

Гіпотэза. Выкарыстанне творчых заданняў пры вывучэнні казак садзейнічае павышэння ўзроўню іх успрымання.

Метады даследвання: вывучэнне псіхолага – педагагічнай і метадычнай літаратуры, назіранне, канстатуючы зрэз, эксперымент, аналіз работ.

Змест

Уводзіны.

Глава 1. Беларуская казка. Шляхі развіцця. Класіфікацыя.

§ 1.1 Шляхі развіцця беларускай казкі. Класіфікацыя.

§ 1.2 Паходжанне казак пра жывел.

§ 1.3 Развіцце чарадзейных казак.

§ 1.4 Узнікненне сацыяльна – бытавык казак.

Глава 2. Вывучэнне казак з улікам жанравай спецыфікі. Разнастайнасць заняткаў.

§ 2.1 Асаблівасці вывучэння казак розных жанраў.

§ 2.2 Ад разнастайнасці заняткаў да рэалізацыі мэт.

§ 2.3 Эксперыментальнае навучанне.

Заключэнне.

Дадатак.

Літаратура.

Уводзіны

Галоўная мэта школьнага навучання – фарміраванне асобы вычня. Чытанне як вучэбны прадмет мае ў сваім распаражэнні такі моцны сродак уздзеяння на асобу, як казка. Яна нясе ў сабе вялікі развіваючы і выхаваўчы патэнцыял: далучае дзіця да маральнага вопыта чалавецтва, развівае яго мысленне. Чым глыбей і паўней успрынята чытачом тая ці іншая казка, тым большае ўздзеянне на асобу яна аказвае. Пагэтаму ў якасці з вядучых задач навучання чытанню праграма вылучае задачу навучання успрыманню мастацкага твора.

Вывучэнне эпасу ў школе пачынаецца з казак. Гэта мэтазгодна, маючы наувазе вучэбна – выхаваучыя задачы, якія рашае настаўнік на уроках літаратурнага чатання.

Казкі адпавядаюць імкненню дзяцей да гераічнага, да усяго яркага і незвычайнага, іх здольнасці здзіўляцца, перабольшваць, фантазіраваць.

Казачныя сітуацыі і канфлікты не толькі даступныя і зразумелыя дзецям, яны глыбока закранаюць іх пачуцці. У казках станоўчы герой трапляе ў вельмі складаныя сітуацыі, на яго шляху шмат перашкод і выпрабаванняў, але ён іх адольвае.У казцы зло караецца, справядлівасць аднаўляецца.Усім сваім паэтычным ладам казка вучыць дзяцей пасцігаць народнае ўяўленне пра добрае і злое; высокае, сумленнае і агіднае, нізкае; гуманнае і жорсткае.Прычым у казцы гэта паказана “буйным” планам.

Менавіта на прыкладах простых, даступных твораў, якімі з’яўляюцца казкі, дзеці вучацца разумець змест твора, яго асноўную думку, знаёмяцца з галоўнымі дзеючымі асобамі, іх характарамі і ўчынкамі,ацэньваюць гэтыя ўчынкі.У элементарнай форме дзеці атрымліваюць уяўленне пра выяўленчыя сродкі мовы мастацкага твора.

Але дастаткова часта дзеці, чытаючы твор, успрымаюць апісанае няправільна, недакладна. Гэта звязана з тым, што настаўнік на ўроках літаратурнага чытання не працуе над здольнасцю аналізаваць твор мэтанакіравана.

Як паказвае практыка, мала выразна чытаць і аналізаваць твор, неабходна яшчэ ўмела спалучаць гэтыя віды работы з разнастайнымі прыёмамі і заняткамі, якія дапамагаюць дзецям глыбей разумець прачытанае, садзейнічаюць развіццю мовы, логікі мыслення і выхаванню пачуццяў.

Грунтоўнае вывучэнне методыкі работы над казкай, кампазіцыйных і жанравых асаблівасцей, разгляд і сістэматызацыя заняткаў, выкарыстоўваемых на ўроках літаратурнага чытання, - адным словам павышэнне прафесійнага ўзроўню і стала прычынай выбару дадзенай тэмы курсавой.

“На кожны твор, - пісаў К. ДЗ. Ушынскі, - мы павінны глядзець як на акно, праз якое мы можам паказаць дзецям той ці інша бок жыцця.” А каб нешта даць іншым, трэба гатым валодаць самому.

Глава 1

§1.1 Шляхі развіцця беларускай казкі. Класіфікацыя.

Сярод апавядальных жанраў вуснапаэтычнай творчасці беларусаў пераважнае месца займаюць казкі. Фальклорныя творы гэтага жанру даволі разнастайныя па свайму паходжанню, мастацкіх асаблівасцях і ідэйна – тэматычнаму зместу. У сувязі з гэтым значэнне гэтага фальклорнага жанру можна было б сфармуляваць наступным чынам.

Казка – гата мастацкае, вуснае, у пераважнай большасці празаічнае апавяданне сацыяльна – прававога, фантастычнага, або навелістычна – авантурнага зместу, якое адлюстроўвае рэчаіснасць пры дапамозе мастацкай выдумкі і заключае ў сабе дыдактычна – павучальны сэнс. (Па Чычараву У.І.)

Казкі адносяцца да старажытных відаў фальклору. Некаторыя іх жанры ўзніклі яшчэ ў першабытным грамадстве, але, відаць, пасля з'яўлення першых нескладаных песенных відаў, у прыватнасці працоўных песень. У класавым грамадстве былі выкліканы да жыцця новыя казачныя жанры. Некаторыя з іх працягваюць сваё развіццё і ў цяперашні час.

Народныя казкі прайшлі працяглы і складаны шлях развіцця, які яскрава адлюстраваў эвалюцыю і паступовы рост самасвядомасці людзей. Першапачаткова казкі былі цесна звязаны з міфалагічнымі поглядамі і ўяўленнямі,з анімізмам, татэмізмам (абагаўленнем жывёлы, раслін і нават прадметаў, якія лічыліся апекунамі, а то і сародзічамі людзей), магіяй і іншымі відамі першабытнай ідэалогіі, з поглядамі далёкіх нашых продкаў і іх наіўнымі ўяўленнямі аб прыродзе і грамадстве. Гэтыя погляды і ўяўленні выліваліся ў міфалогію.

Найстаражытнейшыя міфы ўсходніх славян да нашага часу не захаваліся. Яны яшчэ на ранніх зтапах класавага грамадства ў асноўным страцілі сваю язычаскую сутнасць дакладных расказаў і да нас дайшлі ў форме міфалагічных казак — казак аб жывёлах, цудадзейных(чарадзейных) казак і казак-былічак, якія вызначаюцца фантастычнасцю. Такіпераход ад «дакладных» міфаў да фантастычных казак звязан з паступовым падзеннем веры ў цудоўнае.

Фантастыка старажытных народных казак цесна пераплецена з выдумкай, якая выражаецца іменна ў фантастычнай форме. Фантастычная выдумка гэтых казак мае пазнавальнае значэнне, у іх «перш за ўсё павучальная «выдумка» — цудоўная здольнасць нашай думкі заглядваць далёка ўперад факта». Сапраўды, «аб каўрах-самалётах фантазія казачнікаў ведала за дзесяткі стагоддзяў да вынаходніцтва аэраплана, аб вялікіх скарасцях руху ў прасторы прадбачыла задоўга да паравоза, да газа- і электраматора». Гэта сведчыць аб тым, што казкі народжаны перш за ўсё працоўнай дзейнасцю людзей і іх барацьбой за лепшае жыццё.

У дакласавым грамадстве былі пераважна фантастычныя казкі — аб жывёлах, цудадзейныя (чарадзейныя) і казкі-былічкі. Праўда, на вышэйшых этапах дакласавага грамадства, а іменна пры радавым ладзе, з'явіліся і казкі новага тыпу, у якіх гаварылася аб выдатных падзеях, у асаблівасці ваенных подзвігах, і героях народа. Гэта былі зачаткі гістарычных паданняў, легенд і казак, а таксама бытавых паданняў і казак. Аднак яны ў дакласавым грамадстве часцей за ўсё мелі таксама фантастычны характар.

Толькі ў класавым грамадстве фантастыка казак набыла іншы сэнс. Гэта абумоўлена ростамсвядомасці мас, развіццём пазнання законаў прыроды і грамадства. У гэты час фантастыка паступова страціла сваю непасрэднасць у адлюстраванні рэчаіснасці і стала ўмоўна мастацкім прыёмам народнай творчасці, які выкарыстоўваецца з мэтай адлюстравання з'яў жыцця. З гэтым складаным працэсам цесна звызана і пераасэнсаванне старажытных казачных сюжэтаў і вобразаў у плане прыстасавання іх да рэчаіснасці класавага грамадства. Пры гэтым робіцца ўпор на сацыяльныя з'явы, а таму матывы барацьбы старажытных казак з грознымі з'явамі прыроды і грознымі жывёламі паступова пераўвасабляліся ў матывы сацыяльна-грамадскага характару, сталі адлюстроўваць новае жыццё і класавыя адносіны. Гэтым тлумачыцца таксама і тое, што многія казкі, якія ўзніклі ў дакласавым грамадстве, пазней набылі алегарычны (іншасказальны) сэнс.

Усё ж жыццё класавага грамадства не магло знайсці поўнага адлюстравання ў старых казачных жанрах. Сама рэчаіснасць выклікала з'яўленне гістарычных паданняў, легенд і казак і яшчэ ў большай ступені рэалістычных казак сацыяльна-бытавога зместу. З'яўленне легенд рэлігійна-хрысціянскага характару, якія некалькі адасобленыад іншых казачных відаў, таксама абумоўлена новай гістарычнай рэчаіснасцю феадальнага і часткова капіталістычнага грамадства, у прыватнасці ўзнікненнем і развіццём хрысціянства.

У Беларусі аж да Кастрычніка народныя казкі мелі для свайго развіцця спрыяльную глебу. Не малаважную ролю адыгралі параўнальна марудныя тэмпы рэзвіцця краіны, якая многія стагоддзі цярпела прыгнёт захопнікаў, а таксама трываласць старажытных фальклорных традыцый. Сукупнасць гэтых умоў садзейнічала развіццю беларускай казачнай творчасці. Невыпадкова знаўца ўсходнеславянскіх казак С. У. Саўчанка адзначаў, што «па жывасці і харастве расказа беларускія казкі не маюць сабе роўных».

Народныя казкі, як і песні, адносяцца да масавых відаў фальклору. Усё ж у стварэнні і распаўсюджванні іх вялікую ролю адыгралі народныя майстры-казачнікі, якімі Беларусь заўсёды была багата.

3 таленавітых казачнікаў дакастрычніцкай Беларусі вызначаюцца Рэдкі і Аземша, ад якіх А. Сержпутоўскі запісаў многа цудоўных народнапаэтычных твораў («Сказки и рассказы белорусов-полешуков». Спб., 1911). Характэрна, што Рэдкі любіў расказваць як цудадзейныя, так і рэалістычныя казкі, а Аземша — галоўным чынам рэалістычныя казкі і анекдоты, у прыватнасці накіраваныя супраць духавенства («Завідны поп», «Мужык, пан і ксёндз», «Новы чорт» і інш.). Гэтыя казачнікі былі сапраўднымі майстрамі вуснага апавядання, мастацкай дэталі, арыгінальных замалёвак быту і прыроды (асабліва добра маляваў прыроду Аземша). Іх казкі адзначаюцца высокім ідэйна-мастацкім узроўнем.

Савецкая Беларусь таксама славіцца казачнікамі. Для прыкладу можна спаслацца на Гулевіча, ад якога нашы фалькларысты запісалі многа казак, у тым ліку літаратурнага паходжання. Любімымі творамі яго былі цудадзейныя казкі, у прыватнасці аб багатырах, і рэалістычныя казкі і анекдоты, у якіх найбольш поўна адлюстравана барацьба працоўных і іх імкненне да лепшай будучыні.

Народныя казкі з'яўляюцца гордасцю беларусаў. Па багаццю і разнастайнасці яны займаюць першае месца ў казачным рэпертуары ўсходніх славян і адно з першых месц сярод казак народаў свету.

Беларускія казкі ў сваім развіцці прайшлі складаны шлях, многія этапы якога ўласцівы казачнаму эпасу і іншых народаў. Аднак найбольш блізкі беларускія казкі да творчасці славянскіх народаў, асабліва рускага і ўкраінскага, што вынікае з агульнасці паходжання і гістарычнага лёсу ўсходніх славян. Адсюль зразумела, чаму беларускія казкі маюць больш агульных рыс з казачным эпасам рускіх і ўкраінцаў, чым уласных спецыфічных асаблівасцей, на складанне якіх прыпадае, магчыма, значна меншы адрэзак часу ў параўнанні з усім гістарычным перыядам развіцця гэтага жанру.

Але побач з гэтым беларускія казкі маюць сваю спецыфіку і з'яўляюцца дастойным укладам у агульную скарбніцу духоўнай культуры славянскіх народаў. Казачны эпас беларускага народа — вельмі каларытная з'ява, якая прыцягвала да сябе ўвагу многіх вучоных. Высока ацэньваў беларускія казкі акад. Я. Ф. Карскі. Ен падкрэсліваў іх багацце і дасканаласць мастацкай формы.

Беларускія казкі, як заўважалі даследчыкі, вылучаюцца з казачнага эпасу ўсходніх славян вялікай колькасцю казак аб жывёлах, наяўнасцю рэшткаў некаторых архаічных форм, якія дапамагаюць даследчыкам вырашаць праблемы паходжання і развіцця казачнага эпасу ўсіх славянскіх народаў. Але найбольш істотнай адзнакай, што вызначае казачны эпас беларусаў і надае яму вялікае грамадска-палітычнае значэнне, з'яўляецца наяўнасць значнай групы антыпрыгонніцкіх і антырэлігійных казак. Антыпрыгонніцкія і антырэлігійныя казкі ёсць у фальклоры іншых народаў, аднак спецыфічныя ўмовы, у якіх беларускія працоўныя вялі барацьбу супраць класавых ворагаў, садзейнічалі таму, што гэтыя творы набылі незвычайную ідэйную вастрыню і распаўсюджанне ў масах.

Беларускі казачны эпас вызначаецца таксама сваёй паэтычнай мовай, хаця многія паэтычныя сродкі і кампазіцыйныя прыёмы з'яўляюцца агульнымі для казак усіх славян.

Некаторыя вядомыя ў славянскім фальклоры вобразы набылі ў казачным эпасе беларускага народа своеасаблівае мастацкае ўвасабленне. Асобныя мастацкія вобразы можна лічыць больш уласцівымі беларускаму фальклору.

Казкі ва ўсёй сукупнасці можна вызначыць як вуснапаэтычныя эпічныя апавяданні, якія адлюстроўваюць рэчаіснасць (пры дапамозе выдумкі) у фантастычным або рэалістычным асвятленні. У сувязі з гэтым усе народныя казкі па спосабу адлюстравання рэчаіснасці можна раздзяліць (умоўна) на два цыклы: фантастычныя і рэалістычныя. Да першых адносяцца тыя, у якіх пераважае фантастыка, а да другіх - казкі з рэалістычным паказам жыцця.

Да фантастычных казак, якія ўзніклі яшчэ ў дакласавым грамадстве, адносяцца казкі аб жывёлах, цудадзейныя, або чарадзеішыя, казкі, казкі-легенды, гістарычныя. легенды і большасць гістарычныхказак. Да рэалістычных казак, якія з'явіліся ў класавым грамадстве, належаць гістарычныя паданні, некаторыя гістарычныя казкі, сацыяльна-бытавыяказкі-навелы, анекдоты, сказы і сацыяльна-бытавыя паданні. Асобную групу складаюць казкі-небыліцы і надакучныя казкі, у якіх мудрагелістаспалучаюцца і фантастычныя, і рэалістычныя элементы.

Беларускія казкі можна падзяліць на некалькі вялікіх груп, улічваючы ідэйна-тэматычны змест і характар мастацкай выдумкі. У сучаснай фалькларыстыцы прынята звычайна такая класіфікацыя казак: казкі аб жывёлах, казкі чарадзейныя, бытавыя, авантурна-навелістычныя і казкі-былічкі. Усе гэтыя катэгорыі казак, зразумела, вядомы і ў беларускім фальклоры, але найбольш пашыранымі відамі беларускіх казак, на якіх неабходна спыніцца больш падрабязна, з'яўляюцца казкі аб жывёлах, чарадзейныя і сацыяльна-бытавыя, сярод іх вылучаюцца антыпрыгонніцкія, антырэлігійныя і ўласна бытавыя.

Гэта класіфікацыя, як і многія іншыя, мае свае недахопы і можа быць прынята толькі ўмоўна. У працэсе творчага развіцця вуснай народнай паэзіі класіфікацыйныя межы могуць парушацца, і часта адзін і той жа твор набывае рысы і чарадзейнай і антыпрыгонніцкай казкі, або казкі аб жывёлах і чарадзейнай і г. д. Аднак класіфікацыя, няхай і ўмоўная, вельмі патрэбна. Яна групуе творы па асаблівасцях сістэмы мастацкіх вобразаў, стылю і г. д. і дазваляе глыбей разумець прыроду і спецыфіку казачнай фантастыкі кожнай з вылучаных груп твораў, іх ідэйны змест, асаблівасці мастацкай формы, шляхі і перспектывы развіцця і многія іншыя важныя пытанні.

Такім чынам, казкі адлюстроўваюць эвалюцыю і рост самосвядомасці людзей. Гэты від фальклору бярэ свой пачатак з міфаў. Развіццё беларускай казкі садзейнічала сукупнасць маруднага тэмпу развіцця нашай краіны і трываласць старажытных фальклорных традыцый. З таленавітых казачнікаў Беларусі вызначаюцца Рэдкі і Аземша, чые казкі адзначаюцца высокім ідэйна – мастацкім узроўнем. Беларускія казкі блізкі да творчасці славянскіх народаў, асабліва рускага і украінскага, што вынікае з агульнасці паходжання і гістарычнага лёсу усходніх славян. Існуюць розныя падыходы да класіфікацыі казак:

1. Па спосабу адлюстравання рэчаіснасці.

2. З улікам ідэйна – тэматычнага зместу і характару мастацкай выдумкі.

§ 1.2 Паходжанне казак пра жывел.

Казкі аб жывёлах (або жывёльны эпас), па ўсёй верагоднасці, з'яўляюцца самымі старажытнымі па паходжанню. Аб гэтым гаворыць не толькі прастата іх зместу, але ў першую чаргу адлюстраванне ў гэтых казках старажытнейшых міфалагічных поглядаў і такіх уяўленняў, як анімізм, татэмізм і заамарфізм (увасабленне бажэстваў у вобразах звяроў). Першабытныя людзі сустракаліся і вялі барацьбу перш за ўсё з жывёламі. Таму натуральна, што жывёлы прыцягвалі асаблівую ўвагу нашых далёкіх продкаў, што адлюстравана і ў іх казках-міфах, у якіх дзейнічаюць жывёлы, а ў радзе выпадкаў побач з імі выступаюць і людзі.

На ранніх этапах развіцця чалавечага грамадства многія жывёлы, у асаблівасці такія грозныя звяры, як мядзведзь, воўк і інш., здаваліся людзям разумнымі істотамі, бо яны ўмелі (у сілу натуральнага адбору) лёгка здабываць сабе ежу, хавацца ад ворагаў, у тым ліку ад паляўнічых, нечакана нападаць на іх і г. д. Усё гэта парадзіла няправільныя ўяўленні першабытных людзей аб здольнасці жывёл думаць, разважаць, гаварыць, разумна наладжваць сваё жыццё.

3 цягам часу, з паступовым пазнаннем і падпарадкаваннем прыроды, у тым ліку прыручэннем многіх карысных жывёл, з развіццём прылад і сродкаў, якія забяспечвалі людзям перавагу над звярамі, характар і вобразы казак-міфаў аб жывёлах сталі мяняцца. Татэмы пачалі губляць звышнатуральную сілу, і наогул казачныя жывёлы сталі ўступаць людзям ва ўсім. Казкі-міфы аб жывёлах паступова перасталі прымацца ўсур'ёз, стала ўсведамляцца іх фантастыка. Так міфалагічныя расказы аб жывёлах ператварыліся ў казкі з іх

усвядомленай выдумкай. Самыя старажытныя казкі-міфы ў крайнім выпадку паказвалі найбольш грозных жывел не толькі разумнымі, але і моцнымі, якія перамагалі чалавека. У больш познія часы ўжо чалавек аказваецца пераможцам. Напрыклад, у казцы «Мужык, мядзведзь і ліса» апавядаецца аб тым, як селянін перахітрыў не толькі мядзведзя, але і лісу: пры дапамозе яе забіў мядзведзя, а затым лісу зацкаваў сабакамі. У казцы «Чалавечы розум» гаворыцца аб перамозе селяніна над воўкам, дзікам і мядзведзем і г. д. Такія казкі аб жывёлах маглі з'явіцца ў больш познія часы, не раней пераходнага перыяду ад дакласавага да класавага грамадства, калі ўжо была адчувальнай сіла не толькі калектыву, але і асобнага члена грамадства.

Казкі аб жывёлах, адарваўшыся ад міфалагічнай асновы дакласавага грамадства, сталі набываць новы сэнс. У класавым грамадстве, пераважна ў эпоху феадалізму, многія з іх ператварыліся ў алегарычныя апавяданні: пад вобразамі звяроў сталі мець на ўвазе людзен, прычым традьшыйныя вобразы жывёл захавалі асноўныя рысы. Гэта датычыць перш за ўсё такіх калісьці грозных, моцных або хітрых жывёл, як мядзведзь, воўк і ліса, але яны ў многіх выпадках сталі абазначаць розных насільнікаў, эксплуататараў — людзей, якія жывуць за чужы кошт, крыўдзяць іншых, а таксама адзін аднаго. У гэтым чотка адбілася сацыяльная алегорыя многіх казак аб жывёлах, уласцівых класаваму грамадству.

Алегарызм забяспечыў многім казкам аб жывёлах параўнальна вялікі поспех сярод працоўных феадальнага, а таксама капіталістычнага грамадства. Гэтыя казкі ўспрымаліся па-новаму, як вуснапаэтычныя творы, фантастыка якіх служыла раскрыццю сацыяльных адносін, малявала розныя сацыяльныя тыпы, розныя рысы чалавечага характару, а таксама рэалістычныя бытавыя карціны. Пры гэтым фантастыка такіх казак, як і іх вобразы, мае ўмоўны характар. Зна-чыць, такія казкі аб жывёлах нельга безагаворачна адносіць да жывёльнага эпасу. Гэта па сутнасці рэалістычныя сацыяльна-бытавыя казкі, але алегарычнага характару. Яны толькі генетычна (па паходжанню) звязаны са старажытным жывёльным эпасам. З'яўленне такіх казак абумоўлена класавым грамадствам.

Многія казкі аб жывёлах у класавым грамадстве ператварыліся ў байкі — павучальна-забаўныя апавяданні, прызначаныя галоўным чынам для дзяцей. У іх проста і выразна раскрываюцца тыповыя рысы характару і паводзін звяроў, што мае пазнавальнае значэнне. Такія, напрыклад, казкі - байкі аб рукавічцы, у якой пасяліліся розныя звяры, аб вераб'і і былінцы і інш. Гэтыя казкі таксама часта звяртаюцца да алегорыі, перадаючы рысы характару і паводзін людзей. Так, у казцы аб рукавічцы мядзведзь выступае як пэўны сацыяльны тып — як насільнік, але ў той жа час у яго вобразе адлюстраваны і тыповыя рысы звера, якія таксама могуць успрымацца і алегарычна (як чалавечыя рысы, уласцівыя цельпухам).

Звычайна ў беларускіх казках аб жывёлах дзейнічаюць звяры і птушкі, якія характарызуюць мясцовую фауну: мядзведзь, воўк, лісіца, заяц, дзік, жораў, чапля, цецярук, дзяцел, верабей, дрозд, а таксама хатнія жывёлы і птушкі: казёл, баран, конь, сабака, кот, певень і інш. Ужо нават адзін пералік «дзеючых асоб» гэтых твораў паказвае, наколькі моцна звязаны казкі з жыццём іх творцаў і з навакольнай прыродай і як яны адрозніваюцца ад казак іншых народаў свету.

Адна з асаблівасцей казак — замацаванне за жывёламі пэўных якасцей, якія і вызначаюць паводзіны герояў у розных сітуацыях. Лісіца вызначаецца хітрасцю, і гэта амаль заўсёды прыносіць ёй поспех у бойках і спрэчках з іншымі звярамі. Воўк дужы, але вёльмі прагны, неразумны, а таму яго часта абдурваюць лісіца, свіння і нават гусі. Не вызначаецца розумам і мядзведзь, галоўная рыса якога — незвычайная сіла. Наадварот, вельмі мудры і разважлівы кот; які дае парады пакрыўджаным і нават выступае іх абаронцам. Кот і лісіца дзякуючы кемлівасці і смеласці перамагаюць мядзведзя, воўка і дзіка.

Адна з шырока вядомых рускім, беларускім і украінскім казачным эпасе казка «Церам-церамок» паказвае і асуджае панаванне дужага над слабым. Яе беларускія варыянты «Дзедава рукавічка», «Муха-хахаўка» і інш. вельмі трапна і красамоўна характарызуюць звяроў. У дзедавай рукавічцы сабраліся жаба — «паня-пацягуня», рак-тарабун, заяц — «па бярэзнічку прыгун», лісіца — «добрая маладзіца» і воўк -«з-за куста хапун», якіх цісне «зверху прыціскун» — мядзведзь.

Ідэалы народа, яго высакароднае маральнае аблічча яскрава праявіліся ў казках, якія ўслаўляюць імкненне да працы і справядлівасці, сяброўства і ўзаемадапамогу, смеласць, рашучасць, знаходлівасць. Разам зтым народ рашуча крытыкуе адмоўнае. З тонкім гумарам казкі высмейваюць фанабэрыстасць, зайздрасць, баязлівасць. У казцы «Як кот і сабака з ваўком дружбу вадзілі» асуджаецца няўдзячнасць, здрада таварышам. Спачуванне ў слухача выклікаюць стары конь, сабака або кот, якіх няўдзячны гаспадар выганяе з дому, бо яны яму ўжо больш не могуць прынесці карысці. Звычайна ў ў казках на дапамогу пакрыўджаным прыходзяць іншыя звяры і справядлівасць перамагае.

Сярод казак аб жывёлах своеасаблівай пабудовай вылучаецца група камулятыўных або ланцугападобных твораў. Сюжэт казкі лёгка падзяляецца на асобныя эпізоды-звенні. Кожны наступны эпізод уключае ў сябе дэталі папярэдніх і дапаўняецца нечым новым. 3 кожнай новай падзеяй павялічваецца колькасць дзеючых асоб, адбываецца «нарашчэнне» дзеяння.

Камулятыўныя казкі, як і іншыя казкі аб жывёлах, былі непарыўна звязаны з жыццём сваёй эпохі. Яны адлюстравалі погляды працоўных, іх адносіны да розных з'яў грамадскага жыцця і побыту.

Казкі аб жывёлах, якія займаюць значнае месца ў казачным эпасе беларускага народа, з'яўляюцца па сваймупаходжанню найбольш старажытнымі, аб чым сведчаць старажытных вераванняў, наіўная першабытная фантазія некаторых твораў, сцёршая межы паміж светам жывёл і светам людзей. Узнікшы ў дакласавым грамадстве, казкі аб жывёлах развіваліся далей у класавым грамадстве, папаўняліся новымі творамі. На жаль, нават самыя першыя запісы беларускіх казак не даюць дастатковага матэрыялу для характарыстыкі гэтых твораў на ранніх этапах іх развіцця.

Казкі аб жывёлах узніклі пад уплывам працоўнай практыкі. Яны адлюстроўвалі не толькі адносіны чалавека да навакольнага свету, але і тыя мэты, да дасягнення якіх імкнуліся людзі. Падкрэсліваючы гэты бок народнай паэзіі, А. М. Горкі пісаў, што ў казках і міфах «мы чуем водгукі працы над прыручэннем жывёл, над адкрыццём лекавых траў, вынаходніцтвам прылад працы».

Як сцвярджаюць даследчыкі казак аб жывёлах, на развіццё гэтага віду казачнага эпасу вялікі ўплыў аказалі анімістычныя і асабліва татэмістычныя ўяўленні першабытных людзей. Такія сцвярджэнні правільныя, аднак было б памылковым лічыць анімізм і татэмізм асновай узнікнення казак аб жывёлах і той глебай, на якой фарміравалася фантастыка гэтых гвораў. Уяуленні першабытных людзсй аб тым, што жывёлы могуць размаўляць паміж сабой, думаць і рабіць многае з таго, што ўласціва толькі чалавеку, маглі ўзнікнуць і ўзніклі раней татэмізму і не залежалі ад абагаўлення жывёл. Перш чым абагаўляць пэўных жывёл і лічыць іх сваші роданачальнікамі — «татэмамі», чалавек павінен быў узняць іх на гэту вышыню, надаўшы ім розныя звышнатуральныя якасці, водгукі якіх можна знайсці ў казках.

Непасрэдна ж водгукі татэмістычных уяўленняў, якія досыць шырока былі распаўсюджаны сярод славянскіх плямёнаў і ўплывалі на развіццё народнай творчасці, у наяўных запісах казак усходніх славян аб жывёлах сустракаюцца вельмі рэдка. Найбольш вядома казка пра мядзведзя на ліпавай назе, што рэзка адрозніваецца ад іншых казак, дзе галоўнай дзеючай асобай з'яўляецца мядзведзь. Казка апавядае аб тым, як мядзведзь, якому адсеклі лапу, ідзе адпомсціць селяніну і яго жонцы, што парушылі забарону паляваць на «свяшчэнную жывёлу» —татэма.

Першапачатковы сэнс казак аб жывёлах, у якіх адлюстравана залежнасць чалавека ад сіл прыроды, паступова змяняўся. Пад уплывам працоўнай практыкі, калі, як гаварыў А. М. Горкі, «рукі вучаць галаву, затым паразумнеўшы галава вучыць рукі а разумныя рукі зноў і ўжо мацней садзейнічаюць развіццю мозгу», чалавек усё больш і больш вызваляўся ад улады прыроды, падпарадкоўваючы яе сабе. Змянялася свядомасць чалавека, у яго ўяўленнях аб навакольным свеце ўсё больш пачынаў пераважаць рацыянальны пачатак. Новыя адносіны чалавека да прыроды і з'яў сацыяльнага жыцця знайшлі сваё адлюстраванне і ў народнай вуснапаэтычнай творчасці.

У эпоху феадалізму многія казкі аб жывёлах сталі па сутнасці казкамі сацыяльнага зместу. У гэтых творах захаваліся трапныя назіранні над з'явамі прыроды, характарам, паводзінамі і звычкамі розных жывёл, але галоўным аб'ектам іх стаў чалавек і яго становішча ў класавым грамадстве. Аднак карэнныя змены ў змесце не выклікалі значных змен у мастацкай форме гэтага тыпу казак. Як слушна заўважыў У. П. Анікін, «выдумка ў казках страціла свой былы характар і ператварылася ў паэтычную ўмоўнасць…, іншасказанне, алегорыю. Пераход старажытнай фантастыкі ў алегорыю быў тым натуральней, што і раней жывёлы надзяляліся антрапаморфнымі рысамі: звер лічыўся істотай, якая валодае мовай і чалавечым розумам». Казкі аб жывёлах зрабіліся ў пераважнай большасці алегарычнымі творамі, у якіх народ адлюстроўваў розныя бакі свайго жыцця, выкрываў заганы грамадства, заснаванага на прыгнечанні чалавека чалавекам.

Казкі аб жывёлах даўно спынілі сваё развіццё, але янь шырока бытуюць і ў нашы дні. Гэта каштоўная спадчына народнай культуры, якая дапамагае нам выхоўваць дзяцей Невыпадкова казкі аб жывёлах так шырока выкарыстоў ваюцца ў дзіцячай літаратуры, у дзіцячым тэатры і кіно Акрамя таго, яны маюць вялікае пазнавальнае значэнне, дапамагаюць раскрыць многія бакі жыцця і погляды нашых далёкіх продкаў.

Казкі аб жывелах з’яўляюцца самымі старажытнымі па паходжанню. З цягам часу адбываецца ператварэнне міфалагічных расказаў аб жывёлах у казкі з выдумкай, а пасля набываюць новы сэнс, ператвараючыся ў алегарычныя апавяданні. Кожны від казкі непарыўна звязаны з жыццём сваёй эпохі, адлюстраваннем поглядаў, адносін людзей да жыцця і побыту.

§ 1.3 Развіцце чарадзейных казак.

Да найбольш старажытных казак, акрамя жывёльнага эпасу, адносяцца таксама цудадзейныя, або чарадзейныя, казкі. Іх узнікненне адносіцца да часоў першабытнага грамадства.

Сутнасць цудадзейных (чарадзейных) казак заключаецца ў іх назве. Навакольная рэчаіснасць у гэтых казках прапускаецца праз фантастычную прызму тут гаворыцца аб розных цудах, ператварэннях, незвычайных героях, пачварах і ўвогуле фантастычных істотах, аб перамозе казачных герояў над ворагамі. У гэтым своеасабліва адлюстроўваюцца рэальныя грамадскія і бытавыя адносіны і барацьба людзей за асваенне і падпарадкаванне прыроды. Фантастыка ў гэтых казках вызначае іх змест, вобразы, а часта і паэтыку.

Грозныя з'явы прыроды і яе панаванне над людзьмі, а таксама варожыя сілы чалавечага грамадства ў старажытных казках увасабляліся ў міфічныя вобразы. Такімі выступаюць розныя пачвары, цмокі, змеі, ведзьмы, чэрці, Баба-яга, Кашчэй Бяссмертны, Цуда-Юда і інш. У іх народная фантазія ўвасобіла варожыя людзям сілы прыроды і грамадства. Гэтыя вобразы на працягу многіх стагоддзяў набылі ўстойлівыя рысы, як і іх праціўнікі — казачныя героі: волаты і асілкі.

Характэрна, што ў цудадзейных казках, як і ў іншых народных казках, заўсёды перамагаюць героі — носьбіты лепшых рыс народа і выразнікі яго імкненняў. Гэтыя героі ўвасабляюць народныя паняцці аб сумленні, чэсці, справядлівасці, дабраце і гуманнасці, а іх ворагі — усё коснае, цёмнае, класава-эгаістычнае. Перамога казачных герояў азначае перамогу маральна-этычных ідэалаў і свабодалюбівых імкненняў працоўнага народа. Героям звычайна нялёгка дастаецца перамога, але затое ім служаць птушкі, звяры, расліны і на-ват міфічныя істоты.

Героям чарадзейных казак амаль заўсёды дапамагаюць цудоўныя памочнікі. Імі могуць быць людзі — мудрая дзяўчына, парады якой выратоўваюць асілка, старэнькі дзядок, што дорыць герою чароўныя прадметы (збанок, абрус, рог, торбу-саматруску, тапор-самасек, дыван-самалёт), а таксама жывёлы — карова, конь і інш.

Прыроду гэтых вобразаў трэба разглядаць зыходзячы з іх функцый у казках. Яны ў большасці сваёй якраз і з'яўляюцца вынікам «вобразнага, гіпатэтычнага, але ўжо тэхналагічнага мыслення» нашых продкаў, адлюстроўваюць іх мары падпарадкаваць прастору, час, дасягнуць дабрабыту. У некаторых вобразах цудоўных памочнікаў можна заўважыць рэшткі культу продкаў, татэмістычных уяўленняў, магіі.

Культ продкаў, рэшткі якога да нядаўняга часу захоўваліся на Беларусі ў выглядзе свята «дзядоў» — памінання памёршых, складае ўяўленні аб тым, што і пасля смерці продкі ўплываюць на жыццё сваіх нашчадкаў. Яны могуць абара-няць людзей ад розных злых духаў і іншых варожых істот, рабіць дабро, але калі да іх паставіцца з непавагай, то могуць прынесці і вялікую шкоду. Параўноўваючы сэнс старажытных культаў і абрадаў з казкамі, героі якіх, выконваючы наказ бацькі, ходзяць на яго магілу, за што атрымліваюць незвычайныя падарункі, можна заўважыць некаторыя агульныя рысы.

3 развіццём свядомасці людзей, пазнаннем грамадскіх з'яў і падначаленнем прыроды міфалогія страціла сваю глебу. Верагоднасць міфаў стала знікаць; яны сталі ўспрымацца як фантастычныя выдумкі. Гэта адбылося не адразу, а паступова, на першых этапах развіцця класавага грамадства. У сувязі з гэтым цудадзейныя казкі, як і многія казкі аб жывёлах, набылі новы характар — яны сталі пры дапамозе выдумкі, у якой яшчэ вялікую ролю адыгрывала фантастыка, адлюстроўваць рэчаіснасць класавага грамадства.

У класавым грамадстве казачныя героі сталі ўвасабляць народныя сілы, ідэалы і імкненні. Яны набылі, у прыватнасці, лепшыя рысы шматлікіх змагароў супрань насілля і прыгнёту як з боку захопнікаў так і з боку сваіх эксплуататараў, якія ў сваю чаргу ўвасобіліся ў вобразах казачных ворагаў. У многіх цудадзейных казках сталі адлюстроўвацца таксама бытавыя і сямейныя адносіны, авантурныя прыгоды.

Даволі шматлікія цудадзейныя казкі сталі адлюстроўвацьбарацьбу народа Русі супраць іншаземных захопнікаў, увасобленых у вобразах цмока, змея або Кашчэя Бяссмертнага (казкі «Курыла Кажамяка», «Івашка — мядзвежае вушка» і інш.). Героі гэтых казак нагадваюць былінных волатаў. Больш таго, рад старажытных казак па-свойму паўтарае сюжэты гераічных былін, у якіх выступаюць Ілья Мурамец, браты-волаты і іншыя асілкі-героі.

Сярод беларускіх чарадзейных казак, якія найбольш поўна захавалі рысы старажытнасці, можна вылучыць творы аб подзвігах асілкаў — Івашкі-Мядзведжага вушка, Кацігарошка, Дубін-багатыра, Гарын-багатыра, Вярнідуба і інш. Яны выступаюць як змагары за праўду, справядлівасць, супраць розных варожых сіл.

Вельмі пашыраны былі на Беларусі творы, якія ў паказальніках казачных сюжэтаў аб'ядноўваюцца ў групу казах аб трох царствах. У пошуках Кашчэя або шматгаловага змея герой трапляе спачатку ў меднае, потым у срэбнае і, нарэшце, у залатое царства, дзе перамагае ворага і вызваляе захопленую ім у палон царскую дачку.

Сістэма вобразаў казак аб асілках і тыповыя для іх Мастацкія сродкі даюць шырокія магчымасці для ўслаўлення гераізму, мужнасні, рашучасці і сілы, любві да свайго народу і адданасці яму. Ідэалы, за якія змагаецца станоўчы герой, заўсёды знаходзілі жывы водгук у сэрцах слухачоў, выклікалі спачуванне. Малюючы вобраз свайго героя, народ з багатай палітры мастацкіх сродкаў найбольш часта і вельмі ўдала выкарыстоўваў гіпербалу, якая дапамагала узняць героя над рэчаіснасцю, але не адрывала ад яе. Гіпербалізацыя сілы і іншых якасцей станоўчага вобраза заўсёды арганічна спалучалася з ускладненнем задач, якія паўставалі перад героем, што захоўвала рэальныя суадносіны сіл, надавала напружанасць дзеянню, узмацняла канфлікт мастацкага твору. Шматвяковая мастацкая практыка пераканаўча паказала, што без такога захавання рэальных суадносін сіл, калі перад станоўчым героем паўстаюць сапраўдныя цяжкасці, не можа быць паўнацэннага мастацкага твору.

На параўнальна ранніх этапах класавага грамадства ўзніклі цудадзеііныя казкі аб шчасці, горы, якія выражаюць ідэі сацыяльнай несправядлівасці.Такія, напрыклад, казкі «Шчасце і гора», «Каваль і аднавокае гора» і інш. У іх старажытныя ўяўленні аб лёсе чалавека набылі больш канкрэтны змест, падказаны новай сацыяльнай рэчаіснасцю - няроўнасцю класаў і сацыяльных груп. Асабліва яскрава адлюстравана гэта ў казцы «Шчасце і гора», якая адразу ж пачынаецца з замалёўкі сацыяльнага кантрасту: «Жылі сабе два браты: адзін з іх быў вельмі багаты, а другі бедны. Пайшоў раз бедны папрасіць у багатага каня поле папахаць, а багач яму і кажа...»

Новыя ўмовы жыцця выклікалі з'яуленне ў цудадзейных казках новых герояў і ворагаў. Так, героямі ў радзе выпадкаў выступаюць бедныя сяляне, рамеснікі, салдаты, а ворагамі — цары, паны, кулакі і г. д. Гэтыя вобразы цудадзейных казак абумоўлены жыццём класавага грамадства. Яны развіваліся побач з традыцыйнымі казачнымі вобразамі, якія набылі ў асноўным новы сэнс. Зразумела, бліжэй да рэчаіснасці былі новыя вобразы, перад якімі ўсё больш адступалі міфалагічныя персанажы.

У цудадзейных казках часам у якасці герояў выступаюць царэвічы, каралевічы, царэўны, каралеўны і ім падобныя персанажы. Аднак дзеяннямі і паводзінамі яны цалкам нагадваюць народных герояў, з'яўляюцца выразнікамі народных інтарэсаў. У такіх вобразах адлюстравана, відаць, мара народа аб дасягненні дабрабыту, а часам і ідэалізацыя «добрых цароў» і «добрых князёў», што было характэрным для працоўных мас, у асаблівасці сялянскіх, перыяду феадалізму, а часткова і капіталізму.

Самым любімым героем цудадзейных казак з'яўляецца Іван (Іванька)-дурак (Іванька-дурачына), які паступова выяўляе свае здольнасці і сілу, перамагаючы ўсіх ворагаў на шляху да асабістага і ўсеагульнага шчасця. У гэтым вобразе сімвалічна паказаны якасці ўсяго працоўнага народа.

З абвастрэннем класавых супярэчнасцей усё ярчэй праяўлялася сацыяльная сутнасць многіх цудадзейных казак. Так, з узмацненнем прыгонніцтва з'явілася нямала казак, у якіх дадзены рэалістычныя характарыстыкі эксплуататараў, а таксама адлюстравана барацьба з імі працоўнага народа.

У наш час цудадзейныя казкі амаль спынілі сваё развіццё, бо сучасная рэчаіснасць апярэдзіла самую смелую казачную фантастыку і казку зрабіла явай. Пароджаныя верай у цуды, міфалагічнымі ўяўленнямі аб прыродзе, гэтыя казкі ў наш час не маюць

Подобные работы:

Актуально: